PROBAS SELECTIVIDADE 5 - A RESTAURACIÓN BORBÓNICA

O SISTEMA POLÍTICO DA RESTAURACIÓN

ORIENTACIÓNS: Os seguintes documentos permiten elaborar unha composición sobre os fundamentos políticos da Restauración borbónica e o funcionamento real do sistema. Na redacción, debes abordar as seguintes cuestións: A concepción do sistema como unha monarquía constitucional; a dinámica da “quenda pacífica” entre dous partidos; a manipulación caciquil e electoral. Lembra que non se trata de responder a preguntas illadas, senón de realizar unha composición coherente e argumentada, e que na avaliación se terán en conta os coñecementos, a utilización dos documentos e a corrección da expresión escrita.

Doc.1.-O Manifesto de Sandhurst presenta en 1874 o programa político da Restauración:

“Orfa a nación agora de todo dereito público e indefinidamente privada das súas liberdades, natural é que volva os ollos ao seu habitual dereito constitucional e a aquelas libres institucións que nin en 1812 impediron que defendese a súa independencia nin rematar en 1840 outra empeñada guerra civil (...).

Afortunadamente, a Monarquía hereditaria e constitucional posúe nos seus principios a necesaria flexibilidade (...) para que todos os problemas que traia o seu restablecemento consigo sexan resoltos de conformidade cos votos e a conveniencia da nación. Non hai que agardar que decida eu nada en firme e arbitrariamente; sen Cortes non resolveron os negocios arduos os Príncipes españois alá nos antigos tempos da Monarquía, e esta xustísima regra de conduta non hei esquecela eu na miña condición presente, e cando todos os españois están xa afeitos aos procedementos parlamentarios”.

Doc.2.-Constitución de 1876:

“Don Alfonso XII, pola Graza de Deus, rei constitucional de España; a todos os que as presentes viren e entenderen, sabede: Que en unión e de acordo coas Cortes do reino, actualmente reunidas, viñemos en decretar e sancionar a seguinte Constitución da Monarquía española (...):

Art.11. A relixión Católica, Apostólica e Romana é a do Estado. A nación obrígase a manter o culto e os seus ministros (...).

Art.18. A potestade de facer as leis reside nas Cortes co Rei.

Art.19. As Cortes están formadas por dous corpos colexisladores iguais en facultades: o Senado e o Congreso dos Deputados (...).

Art.50. A potestade de facer executar as leis reside no Rei (...)”.

Doc.3.-Gobernos da quenda pacífica, 1875-1902: 

1875-1881 Cánovas, Martínez Campos

1881-1884 Sagasta, Posada Herrera

1884-1885 Cánovas

1885-1890 Sagasta

1890-1892 Cánovas

1892-1895 Sagasta

1895-1897 Cánovas

1897-1899 Sagasta

1899-1901 Silvela, Azcárraga

1901-1902 Sagasta

Doc.4.-Benito Pérez Galdós critica o caciquismo en Política española (antoloxía de artigos), 1884:

“Consecuencia de todo iso é o caciquismo, o entronizamento de certos individuos nas localidades, os cales, como instrumentos do deputado, son donos dos resortes administrativos (...). O cacique dá e quita os miserentos postos de traballo que gozan os máis pobres do lugar; seus son o carteiro, o secretario do Concello, o peón camiñeiro, o expendedor de efectos estancados. O cacique é quen, ao facer o reparto da contribución, carga a man ao adversario, alixeirando ao amigo (...). Verdade é que o tirano da aldea, que tan grandes servizos presta ao deputado, someténdolle a localidade, abruma a este coas súas esixencias (...)”.

Doc.5.-Valentí Almirall, republicano federal, denuncia o fraude electoral (1880):

“Entre nós reina a farsa en toda a súa crueza, unha farsa completa, exclusiva das eleccións españolas. O mesmo se o sufraxio é universal que restrinxido, nunca hai máis que un só elector: o ministro da Gobernación. Este cos seus gobernadores de provincia e o innumerable exército de empregados de todas clases, sen excluír os altos cargos da maxistratura e do profesorado, prepara, executa e consuma as eleccións (...), dende o fondo do seu despacho, situado no centro de Madrid (...). Nada hai que sexa sagrado: listas electorais, urnas, escrutinio, todo é falseado polos nosos políticos baixo a inmediata dirección do gobernador civil de cada provincia”.

MODELO DE PROBA:

AS BASES DA RESTAURACIÓN BORBÓNICA

Dende 1876 ata 1923, aínda que con moitas dificultades ó final, estivo vixente en España un mesmo sistema político, coñecido como o sistema da Restauración ou sistema canovista (por ser Cánovas del Castillo o seu principal creador) que imos analizar a través deste conxunto de documentos que agora se nos presentan. Tratouse dun sistema conservador, que beneficiaba ós grupos dominantes e que resultaba moi pouco democrático. Pretendíase acabar con algún dos problemas do Estado español típicos da etapa anterior, como o monopolio do poder por parte dos moderados, a intervención dos militares na vida política mediante os pronunciamentos ou os enfrontamentos civís entre os españois. A Restauración, que coincide no tempo cos reinados de Afonso XII e Afonso XIII, foi un longo período da nosa historia contemporánea, un tempo de estabilidade constitucional, de modernización económica e de alonxamento do exército da vida política, pero tamén foi unha época de dominio da burguesía oligárquica, de caciquismo e de fraude electoral.

O principal ideólogo do sistema da Restauración foi Antonio Cánovas del Castillo, un político conservador e pragmático ó mesmo tempo. Aproveitándose da crise da Primeira República, foi tecendo unha ampla rede de apoios á causa borbónica entre grupos de militares, aristócratas e burgueses, temerosos do avance das conquistas democráticas que se produciran durante o Sexenio. Claro defensor da monarquía encarnada nos Borbóns, impulsou os contactos co Príncipe de Asturias e fillo da exilada raíña Isabel II, Afonso, preparando o terreo para a súa chegada a España.

En 1874 redacta, en nome do futuro rei, o Manifesto de Sandhurst (doc.1) – chamado así por ser a academia militar británica onde Afonso, de dezasete anos, estaba rematando a súa formación- . Este manifesto responde aos intereses dos que buscaban unha orde liberal estable, así como poñer fin ao deterioro político, á guerra carlista e á insurreción cubana. Co manifesto, apélase á lexitimidade histórica de dous elementos propios da tradición española: a Monarquía (que representaría a tradición e a autoridade) e as Cortes (representando a liberdade e a vontade do pobo). Estas dúas institucións podían representar á nación estando equilibradas e compartindo a soberanía. A Coroa debía ser a peza clave do sistema, a que garantise a orde social vixente; pero unha vez asegurado o principio monárquico hereditario na familia de Afonso XII e as súas prerrogativas políticas, todo o demais podía ser obxecto de discusión e elaboración nas Cortes.

O 29 de Decembro dese ano, o xeneral Martínez Campos dá un pronunciamento en Sagunto proclamando rei a Afonso XII, sin apenas oposición no país. Unha vez instalado o monarca en España e nomeado xefe de Goberno Cánovas, este convocou eleccións constituíntes para asentar as bases políticas da monarquía, eleccións que foron amplamente gañadas polo partido do goberno. As novas Cortes, seguindo os principios canovistas, aprobaron a Constitución de 1876 (doc. 2) na que se establecía o modelo político que responde a unha monarquía constitucional doutrinaria conservadora. A Constitución de 1876 foi elaborada co obxectivo de obter un texto breve e flexible, á medida do sistema canovista, e dos dous grandes partidos dinásticos que terán protagonismo na Restauración, o que permitiu que tivese unha longa vixencia (47 anos). Nela aparecen recollidos os puntos fundamentais do novo modelo a impoñer. Inspirada nos principios do liberalismo doutrinario, e sobre todo na Constitución moderada de 1845, trata de combinar elementos típicos do pensamento conservador, como a defensa da familia, da relixión e da propiedade, abríndose a algúns dos elementos democráticos da Revolución de 1868. Os principais trazos da nova Constitución foron:

-O rei gozaba de importantes poderes (compartía a soberanía coas Cortes, nomeaba libremente o goberno e os ministros sen a aprobación das Cortes e que eran responsables ante o Parlamento, sancionaba e promulgaba as leis, posuía iniciativa legal e dereito de veto, puidendo ademais suspender e disolver as Cortes). Ademais, era o comandante supremo das forzas armadas, un auténtico rei-soldado, e dirixía a política internacional. A Coroa era un dos principais pilares do novo réxime.

-En canto ás Cortes,como se ve no Art. 19º, seguen sendo bicamerais (un Congreso de deputados elexidos e un Senado cunha parte de membros escollidos polo propio rei). As Cortes tiñan iniciativa legal compartida co rei e estaban subordinadas á Coroa (Art. 18º).

-Os dereitos e liberdades aparecían amplamente recollidos, pero sen desenvolver, polo que dependeron de leis posteriores para a súa especificación (lei do sufraxio universal, lei de imprenta, lei de asociación…). Isto permitía ben un tratamento restrictivo (cos conservadores), ou ben liberalizador (cos liberais), de acordo coa vontade do Goberno vixente.

-En canto á cuestión relixiosa, o catolicismo declarouse a relixión do Estado (Art. 11º), pero recoñecéndose a tolerancia das demais relixións (liberdade de conciencia e de culto).

-A Constitución de 1876 , finalmente, defendía un modelo de Estado fortementeunitario e centralista (nese mesmo ano, o Goberno de Cánovas aboliu os privilexios forais vascos e ó ano seguinte aprobou unha nova Lei Municipal de tipo centralista .

No Doc. 3, que é unha relación de periodos de goberno e partidos entre 1885 e 1902, temos unha visión doutro dos principais fundamentos políticos da Restauración: o turnismo. Coñecido tamén como alternancia ou quenda pacífica de partidos, tratábase dun principio político introducido por Cánovas. Este baseaba a estabilidade política na existencia de dous grandes partidos monárquicos, un no Goberno e outro na oposición, que se alternarían de forma pacífica no exercicio do poder. Na tarefa de aglutinar ás forzas dinásticas contou co apoio do outro gran líder político do liberalismo español do momento, Sagasta. Era un modelo bipartidista claramente inspirado no británico, que o propio Cánovas admiraba, adoptando incluso os mesmos nomes. Así, apareceron en España o chamado Partido Conservador (dirixido polo propio Cánovas), e que incluía ós antigos moderados e ós unionistas; e pola outra banda o Partido Liberal, liderado por Sagasta, agrupando ós antigos progresistas, demócratas, radicais e republicanos moderados.

Prácticamente, os dous partidos coincidían no esencial (defensa da monarquía, da Constitución, da propiedade privada, do sistema capitalista e da centralización administrativa). Polo tanto, representaban os intereses da alta burguesía e das clases medias acomodadas. Ademais, eran partidos de minorías, contrariamente a outras forzas cunha maior cantidade de afiliados ou de masas, como o socialista.

Ámbolos dous considerábanse como partidos dinásticos, por defender a Monarquía e aceptar o sistema da Restauración, e foron os únicos que formaron Goberno durante 50 anos (partidos de quenda que se alternaban no Goberno do Estado).

En canto á súa actuación política, as diferencias entre os dous partidos eran mínimas, xa que incluso entre eles pactaran non promulgar leis que tivesen que ser abolidas polo goberno de turno.

Conscientes de que para os seus intereses os cambios de goberno non podían depender dunha auténtica participación democrática do pobo, Sagasta e Cánovas argallaron o sistema da quenda pacífica no poder dos respectivos partidos, un particular “bipartidismo” totalmente amañado e sen depender dos resultados electorais. O sistema funcionaba de tal maneira que cando un Goberno tiña dificultades para seguir a súa labor ou sufrira un forte desgaste político por un determinado conflicto, o rei nomeaba como novo xefe de Goberno ó líder da oposición. Para que puidera gobernar cun amplo apoio parlamentario, o rei disolvería as Cortes e convocaría novas eleccións, que necesariamente tiña que gañar o novo Goberno para ter apoio no parlamento, e sempre se conseguía o éxito electoral, o que nos dá idea do funcionamento anómalo e extraordinario do sistema canovista.

No Doc. 4, o escritor Benito Pérez Galdós fai referencia a unha das ferramentas básicas para que funcionase axeitadamente o sistema canovista: o papel do caciquismo. O control caciquil, polo tanto, foi unha das pezas imprescindibles da quenda pacífica de partidos, xa que o dominio por eles exercido permitía “fabricar” resultados electorais á medida do partido que acababa de asumir o poder. O cacique era un personaxe local que tiña unha gran influencia ou poder sobre as autoridades e sobre os veciños dunha comarca, territorio ou poboación, sobre todo no mundo rural, grazas ó seu control dos concellos, do mercado laboral ou das terras, e que empregaba esta influencia en servicio do candidato do goberno central. Dito poder e influencia están claramente recollidos ó longo do artigo de Galdós. Os caciques eran imprescindibles para controlar os resultados electorais. Nalgúns casos, a forza do caciquismo permitía que moitos distritos fosen sempre controlados pola mesma familia ou saíse sempre elixida a mesma persoa (“distritos enfeudados”). Destacar que o caciquismo foi unha das lacras políticas máis vergonzosas do sistema canovista, e un dos elementos máis criticados pola oposición política.

Por outra banda, e como última base ou piar do sistema canovista, temos o emprego da chamada fraude electoral que denuncia o republicano Valentí Almirall no doc. 5: A necesidade que tiñan os gobernos da Restauración de gañar as eleccións xerais e ter maioría nas Cortes, provocou o seu falseamento permanente e o desenvolvemento dunha ampla rede de relacións e influencias baseada na unión dos notables locais e no rexeitamento e manipulación das masas populares. Nesta fraude electoral tiveron un papel primordial o Ministro da Gobernación, o Gobernador civil e os caciques. O sistema funcionaba de arriba abaixo, seguindo a estrutura da chamada “pirámide da fraude electoral”.

En síntese, o réxime político dominante na Restauración borbónica foi unha Monarquía constitucional doutrinaria favorable ós intereses sociais, políticos e económicos das clases burguesas e aristocráticas, que mantivo fóra do xogo político á maioría do país. Un réxime oligárquico, clerical en moitos aspectos, sen democracia, pseudoparlamentario, cunha clase política formada por camarillas de notables unidos para poder ocupar os cargos públicos dun Estado (invertebrado e débil) no que o caciquismo constituía a verdadeira estrutura político-administrativa do goberno. Un réxime que manifestaba o profundo egoísmo social dos grupos dominantes que pretendían simplemente asegurar o seu monopolio do poder e protexer a súa hexemonía social e económica. Finalmente, e tras unha serie de graves crises (1898, 1909 e 1917), e ante a imposibilidade do propio sistema de democratizarse, a Restauración remataría co golpe de Estado de Primo de Rivera en 1923.