PROBAS SELECTIVIDADE 3 - A INDUSTRIALIZACIÓN NA ESPAÑA LIBERAL DO XIX

Os seguintes documentos serven de base para realizar unha composición sobre o desenvolvemento económico español no século XIX, centrando a atención na industria. Como punto de partida, o Doc.1 chama a atención sobre o contraste centro-periferia. O Doc.2 permite comentar as características do desenvolvemento ferroviario español, tanto no seu papel de artellador do mercado interior como de incentivador de diversas actividades económicas, mentres os Docs.3 e 4 atenden respectivamente a dous sectores clave, como son o siderúrxico e o téxtil. Por último, o Doc.5 complementa a información subministrada nos anteriores e permite realizar unha valoración global do desenvolvemento decimonónico.

Doc.1.-En 1843, Jaime Balmes expoñía a escasa capacidade da capital do Estado para servir de motor do desenvolvemento económico español:

“Cabalmente temos en España un atranco gravísimo que inflúe máis do que se cre en paralizar o noso desenvolvemento e en facer inútiles os mellores desexos. A vida de España está nas extremidades; o centro está exánime, fraco, frío, pouco menos ca morto. Cataluña, as provincias Vascongadas, Galicia, varios puntos do mediodía, ofrécennos un movemento, unha animación da que non participa o corazón de España. Londres é digna capital da Gran Bretaña, París, de Francia; na actividade, na vida da que rebordan aquelas cidades vedes as indispensables condicións da cabeza dun gran corpo. En Madrid e en tódolos arredores a longuísima distancia nada parello atoparedes. Nin agricultura, nin industria, nin comercio”.

doc. 2 . O seguinte mapa amosa as liñas ferroviarias construídas entre 1848 e 1868 en España

doc. 3 . Principais instalacións siderúrxicas en 1866

doc. 4: Importación de algodón en rama pola aduana de Barcelona 8en milleiros de toneladas)

doc. 5.: O historiador Gabriel tortella valora así o esforzo industrializador na España do s. XIX

 Os seguintes documentos que imos analizar fan referencia ao desenvolvemento da economía española durante o século XIX.

Ao longo do século XIX, xa dende as primeiras décadas, atopámonos en España co inicio da industrialización, malia que os  seus progresos foron inferiores aos dos países máis avanzados de Europa Occidental – como Inglaterra e Francia-, mesmo aos doutros países que comezaran a súa 
industrialización máis tarde – caso de Alemania ou Suecia.

Porén, este retraso na industrialización é xeralizado nos países mediterráneos (Italia, Portugal…), falando algúns historiadores dun patrón latino de modernización.

O proceso industrial español do período liberal caracterízase por:

Predominio das actividades do sector primario (mineiría, transformación agrícola e pesca); protección arancelaria para frear a competencia internacional; dependencia do estranxeiro en tecnoloxía e capitais; e un forte desequilibrio territorial e rexional, con áreas atrasadas e focos desenvolvidos, característica que se reflicte claramente no doc. 1 escrito en 1843 por Jaime Balmes. Neste documento o autor, publicista e filósofo da época, analiza o forte contraste entre o interior e a periferia, cunha capital do Estado  atrasada, o que frena o desenvolvemento económico español.

No panorama xeral español aprécianse, por tanto, importantes diferencias rexionais, con zonas atrasadas e focos desenvolvidos como Catalunya e o País Vasco. A excepción deses focos, o que segue predominando no país son as actividades agrarias.

Paralelamente, a falta  de renovación técnica e a mentalidade conservadora dos propietarios permitiron o mantemento dunha agricultura tradicional. Dese xeito, a agricultura non puido tampouco actuar como motor da industrialización. A isto hai que lle engadir a reducida capacidade de  consumo do mercado  interno, xa que os baixos ingresos do campesiñado e dos obreiros, non lles permitía mercar produtos.

Por outra banda, os produtos españois non podían competir no mercado internacional polo seu elevado custe de produción (dependido da escasa tecnoloxía e dos obstáculos e barreiras físicas e naturais), o que obrigaba ás autoridades a desenvolver unha política proteccionista.

Se ben foi aplicado o proteccionismo fronte aos mercados internacionais, no caso do mercado interno buscáronse fórmulas para conseguir unha maior integración e funcionamento deste. Para iso, a lexislación liberal aboliu os obstáculos legais contrarios á liberdade de circulación e produción de bens, como, por exemplo, a supresión de aduanas e aranceis interiores, a liberdade de produción e venda, ou a unificación de pesos e medidas.

Á par destas medidas, o Estado procurou a construción de mellores vías de comunicación, levando a cabo unha renovación dos transportes e comunicacións. Esta renovación permitiu o movemento de grandes cantidades de mercancías e a maior celeridade, permitindo o descenso dos prezos do produtos.

A introdución en España do ferrocarril – considerado por todos como símbolo de progreso e modernización- foi relativamente tardía; non sería até 1848 cando entrou en funcionamento a primeira liña férrea de transporte de viaxeiros, entre Barcelona e Mataró, para continuar coas de Madrid-Aranjuez e Langreo-Gijón.

A rede ferroviaria adoptou unha disposición radial nas súas liñas principais, tomando Madrid como punto de partida co obxectivo de unir centro-periferia, como se pode apreciar no doc. 2. Nese mapa amósanse as liñas ferroviarias construídas entre 1848-68.

Na construción dos trazados ferroviarios diferenciamos varias fases:

·         Antes de 1855 só se construíran 440 km de liña, repartidos por puntos concretos de Barcelona, Madrid e Asturias.

·         Entre 1855 e 1866 a construción foi a bo ritmo, grazas ao apoio estatal e os investimentos estranxeiros, sendo, como se aprecia no mapa, 1865 un ano récord.

·         Entre 1866 e 1876, e debido ao atraso xeral do país, non se produciran os beneficios esperados, polo que se optou pola paralización da construción de novas vías.

·         No período 1877-96 prodúcese unha revitalización da infraestrutura ferroviaria que vén da man de grandes compañías que explotan a concesión do servizo.

·         Entre 1896 e 1936 a tendencia anterior continuou máis lentamente, rematándose a rede ferroviaria  cunha importante aportacion estatal.

En liñas xerais podemos dicir que o impulso do ferrocarril veu case sempre da man dos gobernos progresistas, quen consideran este medio de transporte como símbolo de progreso e modernizacion. Deles partiu a Lei Xeral de Ferrocarrís de 1855 que, entre outras medidas, establecía o deseño do trazado radial – agás no Ebro e a costa Mediterránea, como vemos no documento- e a construción promovida tanto por parte do Estado como de compañías privadas, así como a posta en explotación das liñas ben directamente, ben a través de concesións a particulares por 99 anos.

O Estado garantiulles aos investidores privados vantaxes e subvencións, ao tempo que permitiu a importación de toda clase de maquinaria e tecnoloxía foránea. O financiamento recaiu en tres fontes de recursos: a subvención estatal – obtida a través da desamortización de Madoz (1855)-, capital en mans de accionistas, e o líquido das obrigacións que emitían as propias compañias ferroviarias. Ese capital foi maioritariamente francés.

Dadas as características do relevo español, optouse por vías cun ancho maior cás do resto de Europa, o que dificultou a conexión cos trazados europeos.

O papel do ferrocarril no desenvolvemento económico español, segundo algúns historiadores, foi importante polo feito de permitir a comunicación interior, facilitando o comercio de mercadorías nun país con grandes dificultades orográficas. Sen embargo, outros historiadores afirman que, ao pernitirlle ás compañías ferroviarias importar todo o material necesario para á súa implementación, a industria siderúrxica nacional viuse prexudicada.

Este sector sidero-metalúrxico foi precisamente o que marcou os inicios da industrialización en distintas áreas do territorio español, como podemos ver representado no mapa do doc. 3. Móstransenos os principais enclaves siderúrxicos á altura de 1866: Asturias, País Vasco, Cataluña, Andalucía e, con moitísima menor importancia, a provincia de Toledo.

En Andalucía, entre 1830 e 1870, os intentos de crear unha siderurxia propia (Málaga, Marbella, Sevilla) que paliase a dependencia das importacións, fracasaron, non entanto, debido aos elevados custes de produción. De nada serviron o inicio temperán da actividade siderúrxica ou que cara a metade do século cubrisen o 85% do ferro coado de España para frear a competencia dos produtos estranxeiros e máis das instalacións do Norte peninsular.

En Asturias e o País Vasco, o sector clave na industrialización foi o siderúrxico vencellado ao desenvolvemento das explotacións mineiras. A explotación masiva de carbón en Asturias data da década de 1840, coa posterior instalación de altos fornos e de diversas empresas metalúrxicas, en moitos casos participadas por capital estranxeiro. O proceso industrializador presentou numerosas dificultades ocasionadas, sobre todo, pola mala calidade do carbón – de escasa capacidade calorífica- e do tipo de minas, soterradas. Debido a isto, o carbón resultaba caro e non podían competir co carbón británico, aplicando o Estado unha política proteccionista para facilitar o seu desenvolvemento.

No País Vasco, a industrialización xirou arredor da explotación de mineral de ferro, moi abundante e de calidade. A exportación do ferro xerou importantes capitais, e isto, unido á importación de carbón barato inglés transportado nos barcos mercantes nas viaxes de retorno, permitiron crear na Ría de Bilbao, en torno ao final do século, o maior foco siderúrxico de España (entre 1880 e 1930 producirá máis do 50% do ferro español), cos Altos Fornos de Biscaia á cabeza.

No que respecta a Cataluña, ali tamén se experimentou a implantación da industria sidero-metalúrxica, pero coas limitacións derivadas da necesidade de adquirir o ferro bilbaíno. Con todo, Cataluña foi a principal zona industrial de España debido aos seus niveis de produción e á súa diversificación, ligados maiormente ao sector téxtil. Contando cunha vella tradición artesanal, a fins do século XVIII e inicios do XIX, produciuse a constante renovación da produción téxtil coa introdución do algodón (as “indianas”), a mecanización  do seu fiado e tecido, e o reinvestimento constante dos capitais. A partir de 1832 utilízanse as máquinas de vapor. O seu crecemento e a auxe da industria do algodón pode verse reflectida na gráfica do doc.4, na que se representa a evolución da importación de algodón en rama pola alfándega de Barcelona. Na mesma pódese ver cómo ao longo do século XIX esta importación foi en aumento, especialmente a partir de 1865, chegando prácticamente ás 85.000 Tm a fins de século. O seu crecemento estivo baseado na reserva en exclusiva do mercado interior español (proteccionismo arancelario) e, até 1898, do mercado de Cuba.

En Cataluña desenvolvéronse tamén outros sectores industriais como a metalurxia de transformación, a industria química, papeleira e editorial, así como a de transformación agrícola (cortiza, cavas...).

Como consecuencia de todo o anteriormente exposto, podemos concluír dicindo que, en liñas xerais, en España produciuse un desenvolvemento industrial ao longo do século XIX que se consolidou sobre determinados focos rexionais, á vez que se formaba un mercado interior organizado, apoiado na rede ferroviaria e un sistema bancario e financeiro. Porén, non hai que esquecer que o proceso de industrialización e comercial foi moderado nese século e comezos do XX; mesmo en determinados momentos débil, tal como se indica no doc. 5. O historiador Gabriel Tortella afirma que, se ben houbo un importante esforzo industrializador na España do XIX, os resultados non foron os desexados. As transformacións industriais foron lentas e de menor profundidade e repercusión social que en países como Inglaterra ou Francia.

A diferencia de Inglaterra, en España a revolución industrial non nace precedida dunha revolución agrícola. A agricultura seguía ancorada no Antigo Réxime, condicionando a producción do campo e a propiedade da terra. Para a burguesía liberal, a única forma de conseguir un maior desenvolvemento nese eido que constribuíse ao aumento da riqueza e da prosperidade xeral, era levar a cabo unha reforma agraria que convertise a propiedade da terra nun ben libre, privado e individual. Foron os gobernos liberais progresistas, principalmente, quen implementaron esta reforma, principlamente a través das medidas desamortizadoras, consistentes na na venda en pública poxa dos bens e terras en mans mortas (Igrexa, comunais e concellos). O historiador Tortella recoñece no doc. 5 a importancia destas desamortizacións na transformación do réxime de propiedade da terra e a consolidación do liberalismo.

Sen embargo, estas medidas foron unha ocasión perdida para lograr que unha gran parte do campesiñado puidese acceder á compra desas terras. Tamén se culpa á desamortización de ter contribuído ao atraso da industrialización polo desvío de recursos financeiros cara á compra de terras en lugar de investir na industria.

En  xeral, os capitalistas españois realizaron escasos investimentos productivos, de modo que foron os capitais estranxeiros os que dominaron as principais actividades productoras e rendibles do Estado. Tan só en Cataluña foron importantes os esforzos dos empresarios por crear unha industria potente, reinvestindo as súas ganancias, como sinala unha vez máis Tortella. Non podemos obviar igualmente o desenvolvemento e perfeccionamento do sistema bancario cos gobernos liberais que contribuirá ao crecemento industrial, do ferrocarril ou da propia Administración do Estado. Bancos, sociedades de crédito, sociedades por accións ou a Bolsa, convertéronse nos instrumentos necesarios para a captación do aforro privado e o financiamento dos investimentos.

Xa como conclusión, podemos afirmar que a España liberal do século XIX coñeceu un desenvolvemento económico e industrial, malia que teña sido dunha maneira máis lenta e feble do que noutros países de Europa Occidental.