PROBAS SELECTIVIDADE 3 - A INDUSTRIALIZACIÓN NA ESPAÑA LIBERAL DO XIX

Os seguintes documentos serven de base para realizar unha composición sobre o desenvolvemento económico español no século XIX, centrando a atención na industria. Como punto de partida, o Doc.1 chama a atención sobre o contraste centro-periferia. O Doc.2 permite comentar as características do desenvolvemento ferroviario español, tanto no seu papel de artellador do mercado interior como de incentivador de diversas actividades económicas, mentres os Docs.3 e 4 atenden respectivamente a dous sectores clave, como son o siderúrxico e o téxtil. Por último, o Doc.5 complementa a información subministrada nos anteriores e permite realizar unha valoración global do desenvolvemento decimonónico.

Doc.1.-En 1843, Jaime Balmes expoñía a escasa capacidade da capital do Estado para servir de motor do desenvolvemento económico español:

“Cabalmente temos en España un atranco gravísimo que inflúe máis do que se cre en paralizar o noso desenvolvemento e en facer inútiles os mellores desexos. A vida de España está nas extremidades; o centro está exánime, fraco, frío, pouco menos ca morto. Cataluña, as provincias Vascongadas, Galicia, varios puntos do mediodía, ofrécennos un movemento, unha animación da que non participa o corazón de España. Londres é digna capital da Gran Bretaña, París, de Francia; na actividade, na vida da que rebordan aquelas cidades vedes as indispensables condicións da cabeza dun gran corpo. En Madrid e en tódolos arredores a longuísima distancia nada parello atoparedes. Nin agricultura, nin industria, nin comercio”.

doc. 2 . O seguinte mapa amosa as liñas ferroviarias construídas entre 1848 e 1868 en España

doc. 3 . Principais instalacións siderúrxicas en 1866

doc. 4: Importación de algodón en rama pola aduana de Barcelona 8en milleiros de toneladas)

doc. 5.: O historiador Gabriel tortella valora así o esforzo industrializador na España do s. XIX

 Os seguintes documentos que imos analizar fan referencia ao desenvolvemento da economía española durante o século XIX.

Ao longo do século XIX, xa dende as primeiras décadas, atopámonos en España co inicio da industrialización, malia que os  seus progresos foron inferiores aos dos países máis avanzados de Europa Occidental – como Inglaterra e Francia-, mesmo aos doutros países que comezaran a súa 
industrialización máis tarde – caso de Alemania ou Suecia.

Porén, este retraso na industrialización é xeralizado nos países mediterráneos (Italia, Portugal…), falando algúns historiadores dun patrón latino de modernización.

O proceso industrial español do período liberal caracterízase por:

Predominio das actividades do sector primario (mineiría, transformación agrícola e pesca); protección arancelaria para frear a competencia internacional; dependencia do estranxeiro en tecnoloxía e capitais; e un forte desequilibrio territorial e rexional, con áreas atrasadas e focos desenvolvidos, característica que se reflicte claramente no doc. 1 escrito en 1843 por Jaime Balmes. Neste documento o autor, publicista e filósofo da época, analiza o forte contraste entre o interior e a periferia, cunha capital do Estado  atrasada, o que frena o desenvolvemento económico español.

No panorama xeral español aprécianse, por tanto, importantes diferencias rexionais, con zonas atrasadas e focos desenvolvidos como Catalunya e o País Vasco. A excepción deses focos, o que segue predominando no país son as actividades agrarias.

Paralelamente, a falta  de renovación técnica e a mentalidade conservadora dos propietarios permitiron o mantemento dunha agricultura tradicional. Dese xeito, a agricultura non puido tampouco actuar como motor da industrialización. A isto hai que lle engadir a reducida capacidade de  consumo do mercado  interno, xa que os baixos ingresos do campesiñado e dos obreiros, non lles permitía mercar produtos.

Por outra banda, os produtos españois non podían competir no mercado internacional polo seu elevado custe de produción (dependido da escasa tecnoloxía e dos obstáculos e barreiras físicas e naturais), o que obrigaba ás autoridades a desenvolver unha política proteccionista.

Se ben foi aplicado o proteccionismo fronte aos mercados internacionais, no caso do mercado interno buscáronse fórmulas para conseguir unha maior integración e funcionamento deste. Para iso, a lexislación liberal aboliu os obstáculos legais contrarios á liberdade de circulación e produción de bens, como, por exemplo, a supresión de aduanas e aranceis interiores, a liberdade de produción e venda, ou a unificación de pesos e medidas.

Á par destas medidas, o Estado procurou a construción de mellores vías de comunicación, levando a cabo unha renovación dos transportes e comunicacións. Esta renovación permitiu o movemento de grandes cantidades de mercancías e a maior celeridade, permitindo o descenso dos prezos do produtos.

A introdución en España do ferrocarril – considerado por todos como símbolo de progreso e modernización- foi relativamente tardía; non sería até 1848 cando entrou en funcionamento a primeira liña férrea de transporte de viaxeiros, entre Barcelona e Mataró, para continuar coas de Madrid-Aranjuez e Langreo-Gijón.

A rede ferroviaria adoptou unha disposición radial nas súas liñas principais, tomando Madrid como punto de partida co obxectivo de unir centro-periferia, como se pode apreciar no doc. 2. Nese mapa amósanse as liñas ferroviarias construídas entre 1848-68.

Na construción dos trazados ferroviarios diferenciamos varias fases:

·         Antes de 1855 só se construíran 440 km de liña, repartidos por puntos concretos de Barcelona, Madrid e Asturias.

·         Entre 1855 e 1866 a construción foi a bo ritmo, grazas ao apoio estatal e os investimentos estranxeiros, sendo, como se aprecia no mapa, 1865 un ano récord.

·         Entre 1866 e 1876, e debido ao atraso xeral do país, non se produciran os beneficios esperados, polo que se optou pola paralización da construción de novas vías.

·         No período 1877-96 prodúcese unha revitalización da infraestrutura ferroviaria que vén da man de grandes compañías que explotan a concesión do servizo.

·         Entre 1896 e 1936 a tendencia anterior continuou máis lentamente, rematándose a rede ferroviaria  cunha importante aportacion estatal.

En liñas xerais podemos dicir que o impulso do ferrocarril veu case sempre da man dos gobernos progresistas, quen consideran este medio de transporte como símbolo de progreso e modernizacion. Deles partiu a Lei Xeral de Ferrocarrís de 1855 que, entre outras medidas, establecía o deseño do trazado radial – agás no Ebro e a costa Mediterránea, como vemos no documento- e a construción promovida tanto por parte do Estado como de compañías privadas, así como a posta en explotación das liñas ben directamente, ben a través de concesións a particulares por 99 anos.

O Estado garantiulles aos investidores privados vantaxes e subvencións, ao tempo que permitiu a importación de toda clase de maquinaria e tecnoloxía foránea. O financiamento recaiu en tres fontes de recursos: a subvención estatal – obtida a través da desamortización de Madoz (1855)-, capital en mans de accionistas, e o líquido das obrigacións que emitían as propias compañias ferroviarias. Ese capital foi maioritariamente francés.

Dadas as características do relevo español, optouse por vías cun ancho maior cás do resto de Europa, o que dificultou a conexión cos trazados europeos.

O papel do ferrocarril no desenvolvemento económico español, segundo algúns historiadores, foi importante polo feito de permitir a comunicación interior, facilitando o comercio de mercadorías nun país con grandes dificultades orográficas. Sen embargo, outros historiadores afirman que, ao pernitirlle ás compañías ferroviarias importar todo o material necesario para á súa implementación, a industria siderúrxica nacional viuse prexudicada.

Este sector sidero-metalúrxico foi precisamente o que marcou os inicios da industrialización en distintas áreas do territorio español, como podemos ver representado no mapa do doc. 3. Móstransenos os principais enclaves siderúrxicos á altura de 1866: Asturias, País Vasco, Cataluña, Andalucía e, con moitísima menor importancia, a provincia de Toledo.

En Andalucía, entre 1830 e 1870, os intentos de crear unha siderurxia propia (Málaga, Marbella, Sevilla) que paliase a dependencia das importacións, fracasaron, non entanto, debido aos elevados custes de produción. De nada serviron o inicio temperán da actividade siderúrxica ou que cara a metade do século cubrisen o 85% do ferro coado de España para frear a competencia dos produtos estranxeiros e máis das instalacións do Norte peninsular.

En Asturias e o País Vasco, o sector clave na industrialización foi o siderúrxico vencellado ao desenvolvemento das explotacións mineiras. A explotación masiva de carbón en Asturias data da década de 1840, coa posterior instalación de altos fornos e de diversas empresas metalúrxicas, en moitos casos participadas por capital estranxeiro. O proceso industrializador presentou numerosas dificultades ocasionadas, sobre todo, pola mala calidade do carbón – de escasa capacidade calorífica- e do tipo de minas, soterradas. Debido a isto, o carbón resultaba caro e non podían competir co carbón británico, aplicando o Estado unha política proteccionista para facilitar o seu desenvolvemento.

No País Vasco, a industrialización xirou arredor da explotación de mineral de ferro, moi abundante e de calidade. A exportación do ferro xerou importantes capitais, e isto, unido á importación de carbón barato inglés transportado nos barcos mercantes nas viaxes de retorno, permitiron crear na Ría de Bilbao, en torno ao final do século, o maior foco siderúrxico de España (entre 1880 e 1930 producirá máis do 50% do ferro español), cos Altos Fornos de Biscaia á cabeza.

No que respecta a Cataluña, ali tamén se experimentou a implantación da industria sidero-metalúrxica, pero coas limitacións derivadas da necesidade de adquirir o ferro bilbaíno. Con todo, Cataluña foi a principal zona industrial de España debido aos seus niveis de produción e á súa diversificación, ligados maiormente ao sector téxtil. Contando cunha vella tradición artesanal, a fins do século XVIII e inicios do XIX, produciuse a constante renovación da produción téxtil coa introdución do algodón (as “indianas”), a mecanización  do seu fiado e tecido, e o reinvestimento constante dos capitais. A partir de 1832 utilízanse as máquinas de vapor. O seu crecemento e a auxe da industria do algodón pode verse reflectida na gráfica do doc.4, na que se representa a evolución da importación de algodón en rama pola alfándega de Barcelona. Na mesma pódese ver cómo ao longo do século XIX esta importación foi en aumento, especialmente a partir de 1865, chegando prácticamente ás 85.000 Tm a fins de século. O seu crecemento estivo baseado na reserva en exclusiva do mercado interior español (proteccionismo arancelario) e, até 1898, do mercado de Cuba.

En Cataluña desenvolvéronse tamén outros sectores industriais como a metalurxia de transformación, a industria química, papeleira e editorial, así como a de transformación agrícola (cortiza, cavas...).

Como consecuencia de todo o anteriormente exposto, podemos concluír dicindo que, en liñas xerais, en España produciuse un desenvolvemento industrial ao longo do século XIX que se consolidou sobre determinados focos rexionais, á vez que se formaba un mercado interior organizado, apoiado na rede ferroviaria e un sistema bancario e financeiro. Porén, non hai que esquecer que o proceso de industrialización e comercial foi moderado nese século e comezos do XX; mesmo en determinados momentos débil, tal como se indica no doc. 5. O historiador Gabriel Tortella afirma que, se ben houbo un importante esforzo industrializador na España do XIX, os resultados non foron os desexados. As transformacións industriais foron lentas e de menor profundidade e repercusión social que en países como Inglaterra ou Francia.

A diferencia de Inglaterra, en España a revolución industrial non nace precedida dunha revolución agrícola. A agricultura seguía ancorada no Antigo Réxime, condicionando a producción do campo e a propiedade da terra. Para a burguesía liberal, a única forma de conseguir un maior desenvolvemento nese eido que constribuíse ao aumento da riqueza e da prosperidade xeral, era levar a cabo unha reforma agraria que convertise a propiedade da terra nun ben libre, privado e individual. Foron os gobernos liberais progresistas, principalmente, quen implementaron esta reforma, principlamente a través das medidas desamortizadoras, consistentes na na venda en pública poxa dos bens e terras en mans mortas (Igrexa, comunais e concellos). O historiador Tortella recoñece no doc. 5 a importancia destas desamortizacións na transformación do réxime de propiedade da terra e a consolidación do liberalismo.

Sen embargo, estas medidas foron unha ocasión perdida para lograr que unha gran parte do campesiñado puidese acceder á compra desas terras. Tamén se culpa á desamortización de ter contribuído ao atraso da industrialización polo desvío de recursos financeiros cara á compra de terras en lugar de investir na industria.

En  xeral, os capitalistas españois realizaron escasos investimentos productivos, de modo que foron os capitais estranxeiros os que dominaron as principais actividades productoras e rendibles do Estado. Tan só en Cataluña foron importantes os esforzos dos empresarios por crear unha industria potente, reinvestindo as súas ganancias, como sinala unha vez máis Tortella. Non podemos obviar igualmente o desenvolvemento e perfeccionamento do sistema bancario cos gobernos liberais que contribuirá ao crecemento industrial, do ferrocarril ou da propia Administración do Estado. Bancos, sociedades de crédito, sociedades por accións ou a Bolsa, convertéronse nos instrumentos necesarios para a captación do aforro privado e o financiamento dos investimentos.

Xa como conclusión, podemos afirmar que a España liberal do século XIX coñeceu un desenvolvemento económico e industrial, malia que teña sido dunha maneira máis lenta e feble do que noutros países de Europa Occidental.

PROBAS SELECTIVIDADE 7 - A CRISE DA RESTAURACIÓN

TRABALLO SOBRE A CRISE DA RESTAURACIÓN.

ORIENTACIÓNS: Baseándote nos seguintes documentos debes compoñer un texto sobre a crise da Restauración, aberta coa perda das colonias ultramariñas en 1898. Na redacción debes abordar as seguintes cuestións:

-A disposición do Exército a participar e tutelar a vida política, que culmina no pronunciamento de 1923.

-A agudización dos problemas bélicos en Marrocos, exemplificada no desastre de Annual.

-A exasperación da crise social, coa folga de 1917 como expresión representativa desta.

-A crise política, manifestada na inestabilidade gobernamental que reflicte a insostibilidade do modelo bipartidista e o crecente protagonismo de forzas políticas alleas a este (republicanas, de esquerda, nacionalistas…).

-O pronunciamento de Primo de Rivera e a instauración da ditadura, como demostración final da incapacidade do réxime constitucional de enfrontar eficazmente os problemas.

Doc. 1.-Artigo publicado na revista El Ejército Español en 1905:

“Aos separatistas cataláns dilles que xa rematou a época das contemplacións; que de hoxe en diante non se poderá berrar „¡Morra España! sen que quen o berre saiba que é perigosísimo o berralo. Aos gobernos dilles que tamén pasou a época en que poidan amosárense débiles; que é preciso arrincar de raíz a semente separatista custe o que custe. E ás Cortes dilles así mesmo que se por imprevisión dos lexisladores non hai leis contra o separatismo, as fagan axiña, porque entrementres o Exército aplicará a lei suprema, a que dita o seu inquebrantable amor a España unha e intanxible”.

Doc. 2.-A UGT e a CNT convocan unitariamente a folga xeral en agosto de 1917:

“Pedimos a constitución dun Goberno Provisional que asuma os poderes executivo e moderador, e prepare, previas as modificacións imprescindibles nunha lexislación viciada, a celebración de eleccións sinceras, dunhas Cortes Constituíntes que aborden en plena liberdade os problemas fundamentais da constitución política do país. Mentres non se acade ese obxectivo, a organización obreira está absolutamente decidida a manter a súa actitude de folga. Cidadáns: non somos instrumentos de desorde, como na súa impudicia nos chaman con frecuencia os gobernantes que padecemos. Aceptamos unha misión de sacrificio polo ben de todos, pola salvación do pobo español, e solicitamos o voso concurso. ¡Viva España!”.

Doc. 3.-Viñeta alusiva ao desastre de Annual (1921)	Doc. 4.-A inestabilidade dos gobernos, 1917- 1922:

Doc. 5.-En setembro de 1923, o xeneral Primo de Rivera xustifica así o seu golpe de Estado, aprobado pola Coroa:

“Españois: Chegou para nós o momento máis temido que esperado (...) de atender o clamoroso requirimento de cantos amando á Patria non ven para ela outra salvación que liberala dos profesionais da política, dos homes que por unha ou outra razón nos ofrecen o cadro de desventuras e inmoralidades que comezaron o ano 98 e ameazan a España cun próximo fin tráxico e deshonroso. A mesta rede da política de concupiscencias colleu nas súas mallas, secuestrándoa, ata a vontade real (...).

Pois ben, agora imos solicitar todas as responsabilidades e gobernar nós ou homes civís da nosa moral e doutrina.

Non temos que xustificar o noso acto, que o pobo san demanda e impón. Asasinatos (...), atracos, depreciación da moeda (...), rastreiras intrigas políticas tomando por pretexto a traxedia de Marrocos (...), precaria e ruinosa a produción agrícola e industrial, impune propaganda comunista, impiedade e incultura, xustiza influída pola política, descarada propaganda separatista (...). Non vimos chorar penas e vergoñas, senón poñerlles pronto radical remedio, para o que requirimos o concurso de todos os bos cidadáns”.

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++


COMPOSICIÓN:

Entre 1875 e 1923 estivo vixente en España o réxime da Restauración, un sistema deseñado basicamente polo político liberal conservador Antonio Cánovas del  Castillo coa finalidade de frear as conquistas democráticas que se produciran durante o Sexenio Revolucionario. Este sistema caracterizouse por descansar sobre tres principios: a monarquía constitucional, a quenda pacífica entre os partidos liberais no poder, e o transaccionismo en materia de dereitos e deberes. En síntese, funcionou como un réxime oligárquico, clerical en moitos aspectos, sen democracia, pseudoparlamentario, no que o caciquismo e a fraude electoral contribuían a asegurar o monopolio do poder e a hexemonía económica e social por parte dos grupos dominantes.

Politicamente o sistema mantívose estable ao longo do reinado de Alfonso XII e a Rexencia de Maria Cristina de Habsburgo ata finais do século, cando empezaron a cobrar forza o movemento obreiro, as accións violentas do anarquismo e os movementos de carácter rexionalista e nacionalista. A insurrección cubana e a posterior guerra cos Estados Unidos –o desastre do 98-, que supoñen a perda definitiva das posesións españolas en América e o Pacífico, non provocaron a quebra do sistema político nin unha grave crise económica, pero puxeron de manifesto a incapacidade da oligarquía dominante para modernizar o país que ía gobernar o rei Alfonso XIII ao acadar a maioría de idade. A conmoción do desastre do 98 forzou aos partidos dinásticos a iniciar unha política reformista. Pero tanto os proxectos renovadores do conservador Maura, como os do liberal Canalejas, non conseguiron modernizar en profundidade o vello sistema da Restauración nin democratizar realmente a vida política do País.

Os documentos que se nos presentan a continuación dánnos unha idea da incapacidade do sistema da Restauración para solucionar, na súa etapa final, os múltiples problemas existentes dentro do marco constitucional. Isto vai propiciar que o xeneral Miguel Primo de Rivera, en 1923, encabece un golpe de Estado que poña fin ao réxime liberal, exercendo o poder de forma ditatorial ata 1930.

Tas o desastre do 98, existía no seo do Exército un ambiente de frustración e resentimento, ao responsabilizar do fracaso aos políticos. Os militares fóronse pechando progresivamente nunha actitude de defensa corporativa dos seus intereses e desde posturas cada vez máis conservadoras e autoritarias. Se ao longo do século XIX coas súas accións apoiaban a unha ou outra facción política liberal, agora considerábanse salvadores da patria e a unidade nacional, tal como se reflicte no doc. 1, que é un artigo publicado na Revista El Ejército Español de 1905, coincidente no tempo co asalto de oficiais da guarnición de Barcelona contra redaccións de prensa satírica nas que se defendía o catalanismo e se criticaba ao Exército. A Lei de Xurisdiccións de 1906 deulle ao Exército máis folgos ao someter a código militar o xuízo de delitos de opinión e obra contra a unidade da patria e contra o exército. A creación das Xuntas de Defensa en 1916 non veu senón agudizar máis esa crecente influencia dos militares na política do país. Como consecuencia das guerras coloniais existia un número excesivo de oficiais con relación ao de soldados e un agravio comparativo entre os africanistas, -que obtiñan ascensos por méritos de guerra- e os peninsulares, estes últimos organizados nas Xuntas para reclamar aumento salarial, a fin da discriminación nos ascensos e para culpar ao Goberno dos males do exército e do país.

Certos sectores da oposición coidaban que o exército podería sumarse a un movemento que esixise a renovación política nacional. Os acontecementos posteriores demostrarían que as súas reivindicacións tiñan pouco que ver coas dos distintos sectores sociais e máis ben eran de carácter corporativista en defensa dos seus intereses. O uso do exército cada vez con máis frecuencia  como axente represor nos episodios revolucionarios , contribuiu a facelo presentarse como unha solución de forza capaz de salvar á monarquía.

Desde a Conferencia de Algeciras de 1906, España chega a acordos con Francia para compensar a perda de Cuba e Filipinas co dominio colonial do norte de Marrocos, que se materializan coa creación en 1912 dun protectorado que vai dende Larache até Melilla. As tribus bérberes desa rexión montañosa (O Rif), as chamadas cabilas, dominadas por caudillos locais como Abd El-Krim, opostas ao dominio español, van converter a cuestión marroquí  -a ocupación e pacificación do territorio- nun problema de primeira magnitude para os gobernos españois, causando graves tensións políticas, militares e sociais, que terán como punto álxido o desastre de Annual ao que alude a viñeta do doc. 3, grave derrota do exército español en Marrocos producida en 1921 como consecuencia dunha ofensiva militar levada a cabo polo xeneral Silvestre sen contar coas precaucións necesarias, mala equipación e adestramento das tropas, que supuxo a morte de máis de 10.000 soldados españois. Das consecuencias desta derrota militar falaremos máis adiante.

A neutralidade de España na Primeira Guerra Mundial (1914-18) favoreceu unha importante expansión económica ao convertirse o noso país en subministrador de produtos industriais e agrarios dos países belixerantes. A demanda exterior estimulou o crecemento da produción, pero tamén trouxo consigo un aumento dos prezos e unha inflación sen precedentes. Fronte ao facil enriquecemento dos industriais – que acudiron á especulación en lugar de mellorar o sistema produtivo- as clases populares viron empeorar o seu nivel de vida, ao non ir a inflación acompañada dun aumento dos salarios.

A conxuntura económica derivada da I G.M. acentuou as diferencias sociais e creou un clima de tensión que se fixo máis evidente cando a crise da posguerra puxo fin ao periodo de euforia económica. Esa tensión estoura en 1917 coa protesta xeralizada de carácter antigubernamental na que se viron implicados os partidos situados á marxe do turno dinástico, os militares – como vimos anteriormente- e as organizacións obreiras. A estas últimas fai referencia o doc. 2, onde observamos como a UGT e CNT, co apoio do PSOE, deciden facer un chamamento á folga xeral en agosto dese ano; prooposta que non debía finalizar até que se formase un goberno provisional que convocase cortes constituíntes. Dita folga tivo unha incidencia desigual, con episodios violentos en certas capitais e a correspondente acción represiva, condenando en consello de guerra aos promotores.

A consecuencia máis importante dos acontecementos de 1917 foi a formación de sucesivos gobernos de concentración. Tal como se aprecia no doc. 4 , esa sucesión de gobernos evidencia que non conseguiron consensuar un programa común que dera satisfacción a todas as forzas políticas que os compuñan. A dimisión frecuente de ministros e a retirada do apoio dos partidos ao Goberno na convicción de que estar no poder acarreaba máis prexuício cá beneficios, estaba á orde do día. Por iso se voltou á quenda dinástica na que se coñeceron até 10 cambios de Goberno en cinco anos. A pesar de recurrir á fraude electoral, ningún partido dinástico reuniu a maioría parlamentaria necesaria para gobernar, sendo constante o recurso a medidas de excepción, a suspensión das garantías constitucionais e á clausura do parlamento.

Os acontecementos de Annual de 1921, acabaron por crispar á opinión pública. A prensa e os contrarios á intervención colonial culparon da derrota ao Goberno e o Exército, e acentuosuse máis o distanciamento entre os militares e a clase política. A iniciación dunha investigación parlamentaria – o denominado Expediente Picasso- provocou fortes debates nas Cortes e contou coa oposición do Exército, que quería frear ese asunto xa que do mesmo se podían derivar responsabilidades dos mandos militares e mesmo implicar ao propio Alfonso XIII. Desde as filas socialistas, co apoio republicano, esixíronse medidas drásticas que apuntaban directamente ao exército e o Rei pola súa amizade co xeneral Silvestre, quen, presionado polo monarca, se tería visto impulsado a a comezar a ofensiva sen tomar as debidas precaucións.

Días antes da data prevista para a discusión do Expediente Picasso nas Cortes, prodúcese o13 de Setembro de 1923 o golpe de Estado do xeneral Miguel Primo de Rivera, que se pronuncia contra a legalidade consitucional, declara o estado de guerra e esixe o traspaso do poder aos militares. Tal como se recolle no doc. 5, Primo de Rivera xustifica o golpe de Estado na idea de que o réxime constitucional estaba desprestixiado e bloqueado pola incapacidade dos gobernos para controlar unha situación de terrorismo, radicalización dos “separatismos”, e de grave perigo de revolución social. Presenta a súa acción non como un fin, senón como un remedio, enchendo o seu discurso de pretensións rexeneracionistas e mesmo moralistas, ao centrar a crítica na “vella política” para gañarse a adhesión popular mediante acenos populistas.

Ao día seguinte do pronunciamento, Alfonso XIII chama a Primo de Rivera para que asuma o poder, aceptando así o golpe de Estado. A situación non era unha excepción en Europa; en países como Italia, Hungría, Polonia, Iugoslavia ou Portugal, con problemas similares, tamén estaban tomando o poder gobernos autoritarios ou fascistas, dentro dun contexto de crise xeral do sistema liberal.

Iníciase así unha Dictadura, primeiro militar, e logo civil, que se prolongará por espazo de sete anos (1923-30).

PROBAS SELECTIVIDADE 2 - A ESPAÑA ISABELINA

TRABALLO SOBRE A ESPAÑA ISABELINA.

ORIENTACIÓNS: Os documentos seguintes deben permitirche elaborar un texto sobre a vida política durante o reinado de Isabel II. Na túa redacción debes abordar as seguintes cuestións:

1º) A diversidade das forzas políticas: presenta o espectro que vai dende o carlismo ata o republicanismo democrático. Non esquezas aludir o encaixe de moderados e progresistas no doutrinarismo liberal.

2ª) O predominio político moderado, con longas etapas de permanencia no poder (exemplificado na Const. de 1845), fronte a breves períodos progresistas nos que se adoptaron medidas relevantes.

3ª) O intervencionismo militar na política, coa inestabilidade e convulsión que comporta, pois se utiliza a guerra e o pronunciamento como instrumentos de cambio político á marxe dos procesos electorais.

4º)A caída do réxime en 1868, poñéndoa no seu contexto e caracterizando os obxectivos dos que promoveron ese pronunciamento e as forzas políticas que o propiciaron.

Non esquezas darlle título ao traballo nin clasificar os textos. Como coñecementos específicos, deben ser valoradas as alusións a personaxes destacados do período ou as referencias a feitos e medidas relevantes de diverso significado: Constitución de 1845, Concordato, desamortizacións, Lei de Ferrocarrís…

Doc. 1.-María Teresa de Braganza y Borbón, muller do infante Don Carlos, expón así algunhas das ideas do carlismo:

“Relixión, Patria e Rei (...). Rei, digo por último, pero rei pola Graza de Deus e non pola graza da soberanía nacional (...). Segundo o liberalismo, da soberanía nacional emana todo o poder e os poderes que existen, negando deste xeito todo poder de orixe divina. Agora ben, isto está condenado pola Igrexa católica e con razón; pois a Escritura sagrada di expresamente: todo poder vén de Deus (...)”.

Doc. 2.-Preámbulo da Constitución de 1845:

“Dona Isabel II, pola Graza de Deus e da Constitución da Monarquía Española, Raíña das Españas, a todos os que apresente viren e entenderen, sabede:

Que sendo a nosa vontade e a das Cortes do Reino regularizar e poñer en consonancia coas necesidades actuais do Estado os antigos fueros e liberdades destes reinos, e a intervención que as súas Cortes tiveron en todos os tempos nos negocios graves da Monarquía, modificando ao efecto a Constitución promulgada en 18 de xuño de 1837, vimos (…) en decretar e sancionar a seguinte Constitución da Monarquía Española”.

Doc.3.-Comentario sobre o intervencionismo militar na vida política (El pensamiento de la nación, 18 de marzo de 1846):

“As queixas contra a preponderancia militar datan de moito tempo: hai longos anos que as fraccións liberais se acusan unhas a outras polos estados de sitio. O que en 1834 e 1835 dicían os progresistas contra os moderados, dixeron os moderados contra os progresistas en 1836 e 1837; ata 1840 tocoulles aos progresistas repetir os mesmos cargos que logo reproduciron os moderados ata 1843; dende o pronunciamento de xuño do dito ano quéixanse outra vez os progresistas (…).

O poder militar é forte porque o civil é fraco, non tanto se debe pensar en abater aquel como en fortalecer este; a forza do poder civil será a ruína do militar, que deixará de ser poder e pasará a ser unha clase como as demais do Estado ...”.

Doc. 4.-En 1860, o republicano Fernando Garrido caracteriza así as máis importantes tendencias políticas do momento:

“Os moderados representan un paso máis na escala do progreso, non conceden senón a medias o principio da soberanía nacional. Din: o rei ten o seu dereito de ser soberano, dereito histórico e de raza, pero o pobo tamén ten dereito a intervir co rei na xestión dos públicos intereses; e conservando as institucións do absolutismo, líganas o menos mal que poden coas novas, que deben satisfacer os desexos das clases acomodadas, e unha pequena parte das medias.

Os progresistas parten do principio da soberanía nacional, que colocan sobre todos os outros. O rei, segundo eles, éo porque a nación quere que o sexa, e non porque o herdara dos seus devanceiros (…).

Hai unha fracción demócrata que cre posible a amalgama da monarquía e dos principios democráticos, da liberdade individual e da soberanía nacional.

Segue a esta a fracción republicana propiamente dita. A democracia como réxime político quere, segundo vemos nas súas publicacións, no canto do rei un consello ou xunta federal composta, como en Suíza, por un ou máis membros por cada provincia ou Estado. No canto de dúas cámaras, unha soa. No canto do censo electoral, o sufraxio universal para toda clase de eleccións. Os seus elementos máis activos pertencen ás profesións liberais, aos traballadores e artesáns, e unha parte máis considerable cada día á clase media”.

Doc. 5.-As forzas militares mandadas por Prim, Serrano e Topete pronúncianse en Cádiz en setembro de 1868, publicando o seguinte manifesto:

“Aldraxada a lei fundamental (…), corrompido o sufraxio pola ameaza e o suborno (…), pasto a Administración e a Facenda da inmoralidade (…), muda a prensa (…). Tal é a España de hoxe (…). Queremos que un Goberno provisional que represente todas as forzas vivas do país asegure a orde, en tanto que o sufraxio universal bota os alicerces da nosa rexeneración social e política”.

“A VIDA POLÍTICA NO REINADO DE ISABEL II”

Son todas fontes escritas e primarias.

Doc. 1 >>>> é unha carta dirixida aos españois por María Teresa de Braganza Borbón, muller do infante don Carlos, documento de natureza política

Doc. 2 >>>> como preámbulo da constitución de 1845 é unha fonte legal

Doc. 3 >>>> comentario xornalístico de carácter político, sobre o intervencionismo militar na vida política.

Doc. 4 >>>> comentario extraído do ensaio Historia do último borbón, de Fernando Garrido, fonte de carácter político-literario que analiza as familias liberais existentes

Doc. 5 >>>> manifesto emitido desde Cádiz, o 19 de Setembro de1868 polas forzas militares mandadas por Prim, Serrano e Topete; fonte de carácter político.

Durante o terzo central do século XIX (1833-1874)  tivo lugar en España a construción do Estado liberal. Pero o triunfo do liberalismo foi froito dun compromiso entre as novas elites burguesas e as vellas elites politicas do Antigo Réxime polo que, ao longo do século XIX, o liberalismo español mostrouse incapaz de establecer un Estado liberal sólido. A ruptura do liberalismo en dúas tendencias ou partidos irreconciliables, moderados e progresistas, que disputaron o poder entre 1833 e 1874, non por medio das urnas senón mediante o recurso á forza, ao pronunciamento militar e á revolución popular, impediu a creación dun sistema político estable e frecuentes cambios constitucionais e políticos.

O reinado de Isabel II é precedido, na súa minoría de idade, por dúas rexencias, a da raíña consorte de Fernando VII, María Cristina, e a do xeneral Espartero, un “espadón”.

Entre 1836 e 1874 podemos distinguir tres réximes políticos: o progresista (1836-43 e 1854-56); o moderado, (1843-54 e 1856-68) e o democrático (1868-74) que leva a Isabel II cara ao exilio.

A partir de 1836, o modelo de Estado e o sistema político vixentes en España organizáronse sobre o respecto aos principios xurídicos e políticos do liberalismo: recoñecemento dos dereitos e liberdades individuais, igualdade xurídica ante a lei, defensa da propiedade privada, participación política dos cidadáns, limitación do poder político, división do poder en tres eidos (lexislativo, executivo e xudicial), existencia de institucións representativas da vontade dos cidadáns (Cortes e concellos). Todo isto fundamentado e lexitimado pola crenza na soberanía da nación, e consagrado xurídicamente pola existencia dunha lei suprema ou constitución.

Pero este modelo non foi único nin aceptado por todas as forzas políticas por igual:

Dunha parte, temos os carlistas: Tal como se reflicte no documento 1, eran tradicionalistas partidarios do absolutismo monárquico que se negaban a aceptar as transformacións liberais e defendían os valores católicos, así como os privilexios tradicionais de vascos e cataláns e o dereito a reinar en España do infante Carlos de Borbón, irmán de Fernando VII, así como dos seus descendentes. Protagonizaron sucesivas guerras, en (1833-40), (1846-49) ou (1872-76).

Os liberais moderados asumiron plenamente a defensa dos principios do liberalismo doutrinario, é dicir, aquel que xurdira como reacción fronte os excesos revolucionarios e o temor das clases altas a perder a súa posición hexemónica na sociedade polas demandas das clases populares. Os liberais moderados consideran a monarquía constitucional como forma de Estado e de goberno na que todas as institucións do Estado, incluída a Coroa, exercen os seus poderes de acordo coa Constitución. Agora ben, para os moderados, o poder executivo  é exercido polo rei, quen nomea libremente o Goberno, pode cesar ministros e disolver as Cortes en caso de conflito entre Goberno e estas. O poder lexislativo tamén é compartido entre monarca e Cortes. Os moderados recoñecen a soberanía da nación, pero esta é depositada conxuntamente sobre as Cortes e o rei. Finalmente, son partidarios de restrinxir a participación política dos cidadáns mediante o dereito de sufraxio só para aqueles que posúan un determinado nivel cultural ou de rendas (sufraxio censatario); tamén de limitar os dereitos individuais e de declarar a oficialidade católica do Estado e a restrición de cultos.

Os liberais progresistas movéronse nunha liña ambigua. Proceden dos liberais exaltados das Cortes de Cádiz e do Trienio Liberal, pero foron moderando as súas reivindicacións. No básico coinciden co liberalismo doutrinario, pero dándolle maior primacía ás Cortes sobre o rei, descentralizando a xestión municipal e ampliando o marco de dereitos e liberdades individuais. Tamén foron defensores de modificacións lexislativas favorables ao desenvolvemento das actividades económicas capitalistas (como as desamortizacións ou a lei de Ferrocarrís... )

Os liberais demócratas xorden como grupo organizado a partir de 1840, supoñen unha disidencia no seo dos progresistas que vai defender as propostas do chamado liberalismo democrático, é dicir, aquel que defende a soberanía popular e o sufraxio universal sen restricións; a participación do pobo nas institucións do Estado, incluindo a administración de xustiza (a través dos xurados) e a defensa nacional das liberdades (milicia nacional). Proclama o respecto ás leis xerais como único límite ao disfrute dos dereitos e liberdades individuais, en especial a liberdade de expresión, reunión e asociación, así como a liberdade de cultos e a separación entre Igrexa e Estado. Finalmente, defende a libre alternancia política como expresión da vontade popular e a ríxida separación de poderes, considerando que o poder executivo pode ser exercido por un monarca ou un presidente da república. Disto último se desprende que os liberais demócratas tamén se dividiron entre monárquicos e republicanos.

A todos estes grupos ou familias políticas fai referencia o documento 4. Foi o liberalismo moderado quen se impuxo e o que predominou ao contar co apoio da Coroa. Entre 1833 e 1868, tanto os rexentes como a propia Isabel II, mostraron a súa predilección polas opcións moderadas. A Constitución de 1845 (documento 2) en vigor de 1845-54 e no período 1856-68 é un bo exemplo de como os moderados impoñen a soberanía compartida entre a Coroa e as Cortes, coa supremacía política do monarca; a implantación dunha forte centralización e a redución da participación popular só aos grupos máis ricos da sociedade mediante un sufraxio fortemente censatario; restrición ás liberdades individuais, impoñéndose por exemplo, a censura na prensa; e a confesionalidade do Estado.

Esa preferencia da Coroa polos moderados obrigou aos progresistas a ter que empregar a violencia para poder gobernar. O método empregado foi sempre o mesmo: recorrer á revolución mediante a realización dun pronunciamento e a formación de xuntas, contando coa participación dos xefes militares e o apoio popular. O pronunciamento, descrito no documento 3 como unha mostra de debilidade do poder civil fronte o militar, afunde as súas raíces nas conspiracións contra Fernado VII, e constitúe o levantamento de parte do exército que se pronuncia a favor da substitución do goberno de turno. Ademáis dos efectuados durante a rexencia de María Cristina até a promulgación de constitución de 1837; e xa reinando Isabel II, entre 1844 e1868, sucedéronse até 11 pronunciamentos progresistas, a maioría deles fracasados, coa excepción do protagonizado por O’Donnell (A Vicalvarada) en 1854, que trae consigo o Bienio Progresista e o levado a cabo en 1868 por Prim para poñer fin ao seu reinado. Eses espadóns ou xenerais (Espartero, O´Donnell, Nárvaez,  Serrano, Prim...) acabaron por convertirse en árbitros da política, ocupando a xefatura do Goberno.

No entanto, tras o éxito destes pronunciamentos, pasado o perigo e co pobo desilusionado ante os cambios prometidos polos progresistas e non realizados, a Coroa acababa restablecendo aos moderados no poder.

Malia todo non podemos obviar algúns logros dos gobernos progresistas, como as desamortizacións dos bens eclesiásticos e dos concellos impulsadas por Mendizábal (1835) e Madoz (1855) respectivamente. Ou a Lei de Ferrocarrís (1855) que sentou as bases para a formación da rede ferroviaria española.

Non podemos rematar a nosa composición sen mencionar os acontecementos que poñen fin en1868 ao reinado de Isabel II, e que se mencionan no documento 5. A crise política na que entra España en 1866, debido a profundas discrepancias entre a raíña e O´Donnell, trae consigo o acceso á xefatura do Goberno de Narváez, quen goberna de forma case dictatorial para conter ás forzas opositoras formadas por progresistas radicais, demócratas e republicanos. Desde o exilio, e baixo o liderato do xeneral Prim, acordan mediante os Pactos de Ostende e Bruxelas unir esforzos para derrocar á raíña. A morte de Narváez non fai senón precipitar os acontecementos e, en setembro de 1868, contando co apoio tamén de Serrano e o exército, prodúcese en Cádiz a revolución denominada Gloriosa. Tras a batalla de Ponte de Alcolea entre revolucionarios e leais a raíña, con victoria dos primeiros e a creación de numerosas xuntas revolucionarias nas cidades, Isabel II é forzada a abandoar España cara ao exilio.

Un novo Goberno Provisional, dirixido por Serrano, e inspirado nos principios do liberalismo democrático, abría consigo tamén unha nova etapa constituínte en España.